Ermeni Basın Yayın Tarihi ve Matbaacılık

Tarih boyunca farkli medeniyetlerle hasir nesir kimliklerini yasatmaya calisan, ozellikle Pers ve Bizans gibi iki guclu medeniyet arasinda asirlarca varlik mucadelesi veren Ermenilerin, bugune dek varliklarini surdurmelerinin ardinda yatan en onemli etken bence dil unsuru ve belki de nev-i sahsina munhasir “Ermeni Alfabesi”dir. Hind Avrupa Grubunda bagimsiz, ses acisindan cok cesitli, 38 harften olusan Ermeni Alfabesi, aydin bir din adami olan Mesrop Mashdotz tarafindan MS 406 yilinda bulunmustur, Mesrop Mashdotz’a buyuk destek veren donemin din lideri Gatoghigos Sahag Bartev, ogrencilerden kurdugu bir ekip ile basta Incil olmak uzere donemin en onemli edebiyat eserlerini Ermenice’ye tercume ettirerek son derece onemli bir kulturel faaliyette bulunmustur. Ermeni Kilisesi bu alfabe sayesinde Latin, Ortodoks ve Suryani Kiliselerinin etkisi altinda kalmadan gunumuze dek bagimsizligini surdurebilmistir.

Ermeniler matbaa ile 16 yy baslarinda tanismislardir. Papa IV Pius ile gorusmek uzere Istanbul’dan Vatikan’a gonderilen Apkhar Tibir Tokhadtsi (bugunku anlami ile Tokatliyan) Vatikan’dan Venedik’e gecmis ve orada matbaacilik sanatini ogrenmistir.. 1567’de Istanbul’a donen Akhpar Tibir beraberinde getirdigi malzemeler ile Surp Nigoghos kilisesinde (bugunku Karagumruk Kefeli Mescidi) kurdugu matbaada iki yil icinde alti kitap basmistir.

Osmanli’da Ermeni Basini, dunyada ilk Ermenice yayin organi olan ve 1794 yilinda Hindistan’in Madras kentinde yayinlanan “Aztarar” (Haberci) ile baslar.”Aztarar” ilk olarak aylik dergi daha sonra da gunluk gazete olarak yayinlanmistir. Osmanlilarin ilk resmi gazetesi Takvim-i Vekayi’nin 1832’de “Lirakir Medzaderutyan’nin Osmanyan” adi ile yayimlanan Ermenice nushasi ise Istanbul’da Ermenice yayinlanan ilk gazete olarak tarihe gecer. Osmanli Devletinin dogrudan finanse ettigi bu gazete yayin hayatini 1850’ye kadar surdurur.

Bagimsiz olarak dogrudan Ermeniler tarafindan yayinlanan ilk Ermenice Gazete ise 1839 yilinda Izmir’de yayin hayatina baslayan ve bilahare Istanbul’a tasinarak 60 yil yayin hayatini surduren “Avedaper” olmustur. Bununla beraber “Masis” (1852), “Jamanak” (1863), “Hayrenik” (1870) ayni donemde toplumun etkili yayin organlari olmuslardir. Ilk gercek anlamda Ermenice siyasi cemaat gazetesi, 1840 yilinda Izmir’de yayinlanan gun dogumu anlamina gelen “Arshaluys” olmustur.

1 Temmuz 1846 yilinda yayina baslayan “Hayasdan” ise Cemaat Meclisinin Resmi Yayin Organi olarak tarihe gecti. Garabed Utucuyan’in 1852’de kurdugu “Masis” ise Ermeni basininda bir cigir acmistir. Bircok aydin kisilerin yonetiminde 36 yil yayin hayatini surduren “Masis” ozellikle Bati Ermenilerinin fikir hayatinda onemli bir yer tutmusdur. Ancak 1888 yilinda sansure yenik duserek yayin hayatina veda eder. 1855’de Istanbul’da yayinlanmaya baslayan ve bilahare yayin hayatina Van’da devam eden Migirdic Kirimyan’in cikardigi “Ardzivi Vaspuragan” ise donemin onemli yayinlarindandi. 1856 yilinda yayin hayatina giren ve 18 yil sureyle hayatta kalan “Megu” (Ari) ise ilk Ermenice mizah dergisi olarak tarihe gecti.

1857’de “Yerevag” dergisi din ve egitim alanlarinda arastirma ve incelemelere agirlik verirken 1861’de “Giligya” (Kilikya) da tip konusunda arastirmalara agirlik veren ilk dergi olarak karsimiza cikar. 1909’da “Punc” (Demet) adini alarak 1919 yilina kadar aylik dergi olarak yayin hayatina devam eder. Istanbul’da yayimlanan1875 ‘te Nigoğos ve Hagop Tagciyan tarafından kurulan “Nıvakık Osmanyan” (Osmanlı Nağmeleri) de tümüyle müziğe ayrılmış ilk yayın organi olmustur.

Istepan Utuciuyan’in 1882’de kurdugu “Puragin” haftalik dergi olarak 26 yil yayin hayatinda kalir. Yine 1882’de cocuk dergisi olan “Puragan Mangants” (Cocuklarin Cicek Bahcesi) ile 1883’de bilim ve arastirma dergisi olarak yayina giren “Yergrakund” (Yerkure) donemin onemli yayinlari arasinda yerlerini alirlar.

1795’ten itibaren duzenli yayinlanan gazete ve dergilerin yani sira bircok da yillik yayinlanmistir. Istanbul Ermeni Basin tarihinin en onemli Yilligi 1883’de basliyarak 1950’lere kadar yayinda kalan Yedikule Surp Pirgic Ermeni Hastanesinin Yilligi idi “Intartsag Oratsuyts Surp Pirgic Asgayin Hivantanotsi”. Ayrica ayni hastanenin dergisi olarak 1949’da yayina giren Surp Pirgic dergisi de aylik dergi olarak gunumuze dek yayin hayatini surdurmektedir. Taninmis tiyatro sanatcisi Hagop Ayvaz’in 1946’da cikardigi “Kulis” sanat dergisi de 1996’ya kadar elli yillik bir sure Turk Sanat tarihi sahnesinde yerini almisdir.

Bir zamanlarin sayi, kalite ve cesitlilik konusunda ornek konumundaki Ermeni basin mirasi gunumuzde birkac yayin organi tarafindan temsil edilmektedir. Bunlar arasinda Ermenice yayinlanan “Jamanak” ve “Marmara” ile kismen Ermenice ve kismen Turkce yayinlanan “Agos” gazeteleri ve “Luys” (isik), “Paros” (deniz feneri), “Jibid” (gulumseme) gibi dergilerin yanisira, Ermeni Patrikhanesi’nin kilise bulteni olan “Lraper”, Mihitaryan, Getronagan, Tibrevank Okullarindan Yetisenler Derneklerinin yayinladigi dergiler olan “ Nor San”,’Megu”,”Lusadu”,’Punc” ve Yesilkoy Kilisesinin Deregisi “Talarkyug” u sayabiliriz.

28 Ekim 1908 tarihinde Misak ve Sarkis Kocunyan kardesler tarafindan kurulan ve gunumuze dek yayin hayatina devam eden “Jamanak” (Zaman) gazetesi Turkiye’de kesintisiz olarak en uzun yayin hayatina sahip gazete olma unvanini korumasinin yanisira dunyada da kesintisiz yayinlanan en eski Ermenice Gazetedir. Marmara ise 31 Agustos 1940 tarihinden bu yana Pazar ve Resmi Tatil gunleri disinda yayin hayatina devam etmektedir. Cemaatin en genc gazetesi olan “Agos” (cigir) ise 1996’dan bu yana Ermenice ve Turkce olarak yayin hayatina devam etmektedir.

Osmanli Imparatorlugunda 1795’ten Cumhuriyet donemine kadar 22 ayri dilde (1) 2046 gazete ve dergi yayinlanmis, bunlarin icinde birinci sirayi 630 yayinla Fransizca alirken ikinci sirayi 601 yayinla Ermenice almistir. Tum bu yayinlardan ve bahsetmedigimiz yuzun ustunde yayindan cikan istatistiklere gore 1832 yilindan bu yana gecen 182 yil zarfinda sadece Istanbul’da Ermenice ve Ermeni alfabesiyle Turkce 450’nin uzerinde gazete, dergi ve yillik yayinlanmistir. Ayni donem icersinde Izmir’de 38 yayina ve Anadolu’nun 20 kadar il ve ilcelerinde ise 70 civarinda yayina rastlanmistir.

Denizciligin son yillarin en kotu gunlerini yasadigi bu gunlerde dikkatinizi birazcik olsun Denizcilik ve navlun piyasalarinin , index hesaplamalarinin disina cekmeye calistim. Basarabilmis olmayi umarak cok cesitli yayin organli, guzel gelecek gunler dilerim.

(1) Vagarsak Seropyan, “Ermenice Basimevleri” Dunden Bugune Istanbul Ansiklopedisi C.3.

(2) Ziyad Ebuziyya, “Osmanli Imparatorlugunun Turkce Dili Disindaki Basini”, Turkiye’de Yabanci Dilde Basin. Basin Yayin Yuksek Okulu 1985.